نهر داریون

نهر داریون یکی از شگفت‌انگیزترین و قدیمی‌ترین سازه‌های آبی شوشتر است که یک کانال آبی دست کند است. این اثر با نام نهر داریون با شماره ۴۱۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

داریون نهری است در شهر شوشتر که از رود شطیط جدا شده و دوباره به آن ملحق می‌شود. رود شطیط شاخه اصلی رودخانه کارون در شوشتر است که چهاردانگه نیز خوانده می‌شود. رودخانه کارون پس از وارد شدن به خوزستان با برخورد به صخره‌ای بزرگ و سد میزان به دو شاخه تقسیم می‌شود. یکی از آن‌ها رود شطیط یا چهاردانگه و دیگری گرگر یا دو دانگه است. سرانجام این دو شاخه پس از طی حدود چهل کیلومتر در منطقه بند قیر جنوب شوشتر به یکدیگر می‌پیوندند و با ادغام با رود دز، کارون بزرگ را تشکیل می‌دهند.

نهر داریون، داریوش یا دارا نیز نام دارد و در زمان داریوش هخامنشی حفر شده است. سر دهانه نهر در زیر قلعه سلاسل قرار دارد. این قلعه، به‌جز نقش دفاعی برای شهر شوشتر، مرکز کنترل نهر داریون توسط میراب‌ها و همچنین محل استقرار والی خوزستان نیز بوده است. وظیفه نهر داریون، آبیاری دشت میاناب شوشتر است.

تاریخچه نهر داریون

حفر کانال داریون را برخی از متون تاریخی به دوره حکومت داریوش اول هخامنشی نسبت می‌دهند که حدود قرن پنجم قبل از میلاد است. نهر داریون (دارا) پس از شاخه گرگر، دومین کانال دست کند بزرگ شوشتر است که زمین‌های کشاورزی میان دو شاخه اصلی کارون و شاخه گرگر را به علت ارتفاع بالای این زمین‌ها نسبت به رودخانه آبیاری می‌کند. داریون برگرفته از نام داریوش است. در نوشته مورخان یونانی داریوش را داریون معرفی می‌کنند. این نهر تنها سازه آبی شوشتر است که پس از گذشت قرن‌ها همچنان نام بانی خویش را یدک می‌کشد.

مولف تحفه العالم می‌نویسد:

در حوالی شهر باغ و بوستان نبود و رودخانه از حوالی شهر تخمیناً نیم فرسخ دور بود و مردم قری و قوافل به کشتی از رودخانه عبور می‌نمودند و به این سبب زحمت بسیاری کشیدند تا این که دارای اکبر نهر داریان را ابتدا نموده فرصت اتمام نیافت و دارا بن دارا به اتمام آن کوشید و آب از میان شهر و صحرای گرگر جاری ساخت و این قبل از اسکندر ذوالقرنین بود.

پل بند شادروان حدود ۳۰۰ متر پایین‌تر از آبگیرهای نهر داریون سطح آب را برای سوار شدن بر نهر داریون بالا می‌آورد. این نهر نه تنها آب مورد نیاز کشاورزی ساکنان شهر را تأمین می‌کند بلکه با حفر تونل‌های آب‌بر نیز مانند قنات، آب را به درون شوادان (سردابه‌های زیرزمینی با دیوارهای ضخیم) منازل بافت قدیم هدایت می‌کرد. اگرچه بسیاری از مورخین پل بند شادروان را از سازه‌های آبی دوره ساسانی می‌دانند، اما با توجه به وجود نهر داریون در دوره هخامنشی و قرار داشتن ارتفاع آبگیرهای نهر داریون در فاصله‌ای بالاتر از سطح آب رودخانه در دوره کم‌آبی می‌توان به وجود پل بند شادروان در دوره هخامنشی نیز با قطعیت نظر داد و به طور حتم در دوران ساسانی مجدداً بازسازی شده است.

ویژگی‌های مهندسی کانال داریون
نهر داریون یکی از شاخص‌ترین سازه های هیدرولیکی شناخته شده در دشت میاناب است. این نهر با دبی آب حدود هفت متر مکعب در ثانیه زمین‌های زراعی دشت محصور بین آب گرگر و شطیط را با وسعتی حدود سی و سه هزار هکتار آب‌رسانی می‌کرد. کانال‌های بازدارنده و محافظت در مسیر جریان داریون، خطر تخریب مزارع کشاورزی و تاسیسات نهر را کاهش می‌داد.

کانال داریون از دهانه‌های آبگیر اصلی تا حدود دو کیلومتری به سمت جنوب، مسیری شمالی- جنوبی را طی می‌کند. بعد از این فاصله انحنایی به سمت شرق می‌یافت و بعد از انحنا مجدداً مسیر قبلی خود را طی می‌کرد.

دهانه‌های داریون در انحنای رود کارون در شمال شهر شوشتر واقع است. محل احداث دهانه‌ها در موقعیتی قرار دارد که دارای سرعت متناسبی جهت آبدهی به نهر داریون است. در انحنای داریون در فاصله دو کیلومتری جریان بعد از سر دهانه یک کانال بازدارنده از آن در جهت شرق احداث شده تا بتواند در زمان‌های طغیان و یا پر آبی قسمتی از آب نهر ر ا منحرف و به رود گرگر منتقل کند.

سردهانه نهر داریون از زیر قلعه سلاسل سرچشمه می‌گیرد. نهر داریون در بخش شمالی قلعه سلاسل و در ساحل رودخانه کارون (شاخه شطیط) توسط آبگیرهای دست‌کند (هشت آبگیر) در دل صخره‌های ساحل رود کارون کنده شده‌اند. آبگیرهای یک و دو شمالی‌ترین آبگیرها هستند که پس از طی مسافتی در صخره‌های زیر قلعه به همدیگر می‌پیوندند. در محوطه نسبتاً بزرگی در ادامه دو آبگیر فوق، آبگیرهای سه الی هشت قرار دارند.

در این محوطه دو تونل آب بر اصلی و دو تونل آب بر فرعی قرار دارند. این تونل‌ها در فواصل و اندازه‌های متفاوت هستند. دو تونل فرعی کار هدایت و جمع‌آوری سر ریز آب تونل اصلی را در موقع طغیان انجام می‌دادند. پهنای این تونل‌ها بین سه الی حدود پنج متر است.

ظاهراً آبگیرهای هفت و هشت در دهه‌های اخیر مسدود شده‌اند. آبگیرهای سه و چهار و پنج پس از طی مسافتی (حدود صد متر) در جنوب قلعه سلاسل به صورت یک نهر روباز نمایان می‌شوند. این نهر حدوداً هشتصد متر به صورت یک کانال واحد است و پس از آن در محلی به نام بند خاک به دو شاخه کوچک‌تر تقسیم می‌شود که اولین شاخه آن از سمت غرب ادامه مسیر می‌دهد و پس از ۴۴ کیلومتر در بندی به نام بند قیر به رودخانه شطیط می‌ریزد. شعبه دوم داریون نیز پس از عبور از زیر پل لشکر به رودخانه گرگر می‌ریزد.

نهر داریون (دارا) پس از شاخه گرگر دومین کانال دست‌کند بزرگ شوشتر است که زمین‌های کشاورزی میان دو شاخه اصلی کارون و شاخه گرگر را به علت ارتفاع بالای این زمین‌ها نسبت به رودخانه آبیاری می‌کند.

نهر داریون یک نهر دوقلوی همسان نیز دارد که تخریب شده است. این نهر به همراه ۱۵ اثر تاریخی دیگر شوشتر به صورت یکجا در نشست سالانه کمیته میراث جهانی یونسکو در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان نظام آبی تاریخی شوشتر به عنوان دهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید.
وزارت نیرو در سال‌های اخیر با لایروبی و زهکشی بتونی نهر داریون، آن را بازسازی کرده است.

آبگیرهای نهر داریون

آبگیرهای نهر داریون که از زیر صخره‌های ساحلی رودخانه شطیط در زیر قلعه سلاسل آغاز می‌شوند، شامل هشت آبگیر هستند که برخی از آن‌ها طی سال‌های متمادی مسدود شده‌اند. در زیر قلعه سلاسل پلکان‌هایی جهت برداشت آب از نهر تعبیه شده بود به طوری که در هنگام محاصره و بسته شدن درهای قلعه به راحتی از نهر آب بر‌می‌داشتند. هشت کانال مذکور در زیر قلعه سلاسل تبدیل به دو کانال بزرگ می‌شوند و پس از خروج از زیر قلعه به یک کانال بزرگ تبدیل می‌شوند که تا مسافت‌ها به صورت یک کانال روباز به درون دشت میاناب هدایت می‌شود. درون قلعه نیز حمام‌های متعددی توسط تنبوشه‌های سفالی، آب نهر داریون را استفاده می‌کردند.

پخشاب نهر داریون

پخشاب نهر تاریخی داریون مربوط به دوره اشکانیان- دوره ساسانیان است و در داخل شهر شوشتر واقع شده و در تاریخ ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ثبت ۴۱۴۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.